Vốn được xem như một biểu tượng không chính thức nhưng quen thuộc của Việt Nam, hoa sen đã thấm sâu vào đời sống người Việt từ sinh hoạt đời thường tới thẩm mỹ nghệ thuật. Sen đã xuất hiện trong tranh của các danh họa như Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân hay Nguyễn Sáng, thường được đặt cạnh hình ảnh người phụ nữ như một đối trọng thẩm mỹ, biểu trưng cho vẻ đẹp thanh cao và thuần khiết. Không ít nghệ sĩ và nhiếp ảnh gia chọn thời điểm hoa nở rộ để sáng tác, vì đó là lúc sen đẹp nhất, viên mãn nhất.
Song, dễ trở thành hình ảnh lý tưởng nhưng cũng dễ rơi vào lối mòn, khuôn sáo. Vậy mà họa sĩ Đào Thành Dzuy lại chọn một hướng đi khác: ông vẽ sen khi hoa đã bắt đầu úa, lá đã chuyển màu. Điều độc đáo là trong những bức tranh sen mà ông chia sẻ, rất ít ảnh bình hoa sen hồng, một hình ảnh vốn rất phổ biến. Trái lại, tất cả đều là sen trong môi trường tự nhiên, với hình dạng và trạng thái vốn có.
Sen nở trên giấy dó: Thế giới thi vị của họa sĩ Đào Thành Dzuy
Ấn tượng đầu tiên khi gặp tranh sen của họa sĩ Đào Thành Dzuy, có lẽ là cảm giác như thể ông không chỉ vẽ hoa mà còn vẽ được cả những đặc tính sinh học của nó.
Lá sen trong tranh không phải là những mảng màu đơn điệu mà là lớp lớp sắc độ loang lổ, tái hiện lớp biểu bì khô ráp, có khả năng chống thấm nước, đặc điểm vốn có của loài cây này. Những đường gân lá được vẽ rất thanh nhưng đầy chắc chắn, như kết quả của quá trình quan sát tỉ mỉ cấu trúc bên trong. Chúng vừa là chi tiết sinh học, vừa góp phần tạo nên vẻ đẹp đầy sức sống cho bức tranh.
Đáng chú ý hơn là cách phối màu. Thay vì màu xanh lá thường thấy, họa sĩ Đào Thành Dzuy dùng nhiều tông lạnh như xanh lam, xám, đôi khi pha đỏ rực, vàng sẫm – gợi nên không gian của hoàng hôn, đỉnh trưa oi ả, hay một giấc mơ sâu. Ông còn kết hợp với chất liệu sơn mài như bột điệp, quỳ vàng, khiến tranh vừa có chiều sâu thị giác, vừa như tái hiện được chất liệu bề mặt.
Lá sen trong tranh không chỉ được “nhìn thấy” mà dường như có thể “chạm được” bằng mắt. Tông màu tổng thể thường nhẹ, loang mờ, mang lại cảm giác yên tĩnh như một sáng sớm có sương. Những chi tiết như đường gân, giọt sương được vẽ rất tinh tế. Tranh sen của họa sĩ Đào Thành Dzuy như một điểm giao thoa giữa cái nhìn khoa học – duy lý về thực vật và cái nhìn mộng mơ của mỹ học trừu tượng.
Tranh sen của Đào Thành Dzuy không lý tưởng hóa sự thuần khiết, mà khám phá vẻ đẹp trong tàn phai, đổi thay. Những lá úa, đài sen trơ trọi gợi dấu vết thời gian, nhưng không buồn bã mà đầy thiền tính, nhẹ nhàng và sâu lắng. Đó là vẻ đẹp chạm đến cảm xúc thật, nơi cái đẹp và cái mất mát cùng tồn tại trong một khoảnh khắc lặng im.
Không chỉ là tả thực, ông dường như đã đưa sen thoát ra khỏi thế giới vật chất, đưa nó vào một cõi phi thực. Sen không còn là vật thể cụ thể mà là cảm giác, là âm vang, là không khí.
Kỹ thuật vẽ và màu sắc đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên không gian này. Giấy dó, với khả năng hút mực mạnh và tạo loang tự nhiên, đã được ông xử lý khéo léo để gợi nên một khung cảnh không ranh giới giữa nước, mây và sương. Lá sen hiện lên như sóng ánh sáng, trôi trong một không gian phi thời gian nơi ký ức và tưởng tượng giao thoa.
Không có những bông sen rực rỡ bung nở. Ngược lại, sen dường như tan vào nền, mờ nhòa, nhẹ tênh như sương, như thể vẽ ra từ một giấc mơ hay từ tầng sâu tiềm thức. Những đường viền chỉ là gợi ý, thoáng hiện – vừa có, vừa như không – gợi lên triết lý vô thường, nhưng đầy thi vị. Không gian tranh vắng bóng người, không âm thanh, không chuyển động, khiến bức tranh trở thành một không gian thiền, một chốn tĩnh lặng nội tâm.
Tông màu chủ đạo là xanh lam, bạc, xám nhạt như bụi trăng, khiến cả bức tranh như phủ một màn sương mỏng, giống như khi ta nhìn thế giới qua giấc mơ sắp tàn. Đây có lẽ là một hình ảnh sen của tâm cảnh, không cần rõ hình, không cần hiện thân, thay vào đó lay động người xem bằng cảm giác mơ hồ, nhẹ nhàng và sâu thẳm.
Sự cổ truyền và hiện đại hòa hợp trong tranh hoa sen của họa sĩ Đào Thành Dzuy
Vẽ hoa sen tuy là ghi chép tự nhiên, nhưng qua tay họa sĩ Đào Thành Dzuy, nó mở ra một chiều không gian khác, cho phép thời gian như ngưng lại để con người có thể lắng nghe những suy tưởng của chính mình. Để đạt đến hiệu quả này, điều quan trọng là họa sĩ phải thật sự làm chủ được chất liệu.
Giấy dó vốn mỏng manh, dễ thấm, rất khó kiểm soát. Nhưng chính vì thế, nó cũng trở thành chất liệu lý tưởng cho những ai dám thử nghiệm. Họa sĩ Đào Thành Dzuy đã tìm được tự do sáng tạo, vừa giữ được tính truyền thống, vừa mở ra không gian biểu đạt mới mẻ. Giấy dó, tưởng mong manh, lại là nơi chứa đựng cả một thế giới trầm lắng, tinh tế mà ông đã họa ra.
Ở một ngã rẽ, giữa một bên là sự thuần khiết cổ truyền, bên kia là làn sóng công nghệ hiện đại, họa sĩ Đào Thành Dzuy, như đóa sen lặng lẽ giữa đầm sâu, tự mở cho mình một lối đi riêng: linh động, nhu đạo, kết hợp tinh thần ước lệ phương Đông với tính thực nghiệm của mỹ thuật hiện đại.
Trong hội họa của ông, chất “trừu” (cách gọi ngắn gọn của trừu tượng) hiện lên một cách kín đáo, hòa cùng một tư duy tạo hình tĩnh lặng, thiền định, giàu yếu tố tâm linh. Từ đó, giấy dó, với tất cả sự mong manh vốn có, không còn là nền mỏng yếu, mà trở thành điểm tựa cho một mỹ cảm bền vững, thơ mộng mà không hư ảo, là bề mặt lý tưởng để triển khai những miền mơ màng, lửng lơ, phi thực nhưng vẫn rất chặt chẽ, kiểm soát trong kỹ thuật.
Đặt trong lăng kính mỹ học Đông phương, đặc biệt là triết lý Đạo gia, cách họa sĩ Đào Thành Dzuy kiểm soát giấy dó là một hiện thân sống động của tinh thần “vô vi nhi vô bất vi” – không làm mà không gì không làm. Trong cái nhẹ có cái nặng, trong cái buông có cái giữ, trong cái trống là đầy. Đi xa hơn, sâu hơn, ta thấy sự rộng mở, thoáng đạt trong tranh. Ánh sáng mơ hồ, sen như tan vào nền trời, chính là biểu tượng của cái “có trong cái không”. Tranh không cần đầy để hiện, mà chính sự bất định ấy khiến người xem dừng lại lâu hơn, chiêm nghiệm nhiều hơn.
Không gian tranh mở ra một không gian tinh thần, nơi tâm trí lắng xuống, trôi vào chiều sâu không lời – một cõi tĩnh lặng chỉ có thể đạt đến bằng tiết chế, đơn âm, không phải bằng phức điệu cường điệu. Ở đó, nghệ thuật không còn là hành vi mô phỏng, mà là sự đồng điệu với khí, với nhịp điệu của vũ trụ, một mỹ học đượm màu thiền. Họa sĩ, lúc này, không đứng trên chất liệu, mà hòa vào dòng chảy của nó.
Người nghệ sĩ gìn giữ tâm cảnh Việt trên giấy dó, nơi sen hóa thành thiền họa
Họa sĩ Đào Thành Dzuy là một trong những họa sĩ thuộc thế hệ chuyển mình mạnh mẽ của mỹ thuật Việt Nam. Những người sinh vào cuối thập niên 1950 – đầu 1960, bước vào những năm 1990 cùng làn gió đổi mới và mở cửa, đã tham gia vào “cuộc đề-pa” đầu tiên của nghệ thuật Việt cập bến hiện đại và quốc tế. Xuất phát từ Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam, cái nôi của truyền thống, và tiếp xúc với môi trường học thuật phương Tây phần nhiều còn ảnh hưởng xã hội chủ nghĩa tại Đại học Mỹ thuật Slovakia (thuộc Tiệp Khắc cũ), ông hình thành một thẩm mỹ quan độc đáo: vừa giữ gìn chất liệu, chủ đề cổ truyền, vừa yêu thích cái “trừu” phương xa.
Đào Thành Dzuy cũng sớm hiện diện trong thị trường tranh trẻ trung nhưng sôi động của Hà Nội thập niên 1990, với khách hàng chủ yếu là du khách và nhà sưu tầm nước ngoài. Một số tác phẩm của ông đã ra quốc tế từ rất sớm, qua các gallery như Lã Vọng tại Hồng Kông năm 1992, dù chỉ tồn tại 5 năm, nhưng đã đóng vai trò tiên phong trong việc giới thiệu mỹ thuật Việt ra thế giới. Ông cũng là một trong số ít họa sĩ đều đặn tổ chức triển lãm cá nhân hằng năm, từ tĩnh vật, chân dung phụ nữ (nhiều là ký họa nude bằng mực nho trên giấy Dó), cho đến tranh trừu tượng, ở cái thời điểm mà trừu tượng còn chưa được công chúng đón nhận rộng rãi.
Tuy nhiên, cách ông đến với trừu tượng lại khá đặc biệt: trong khi nhiều người từ hiện thực đi đến trừu tượng bằng cách làm mờ yếu tố biểu hình, thì ông lại đi ngược – từ thể nghiệm trừu tượng truy ngược về hình, tạo ra hiệu ứng thực-ảo đồng hiện. Đến cuối cùng, tranh sen là sự kết tinh cao nhất cho toàn bộ trải nghiệm ấy: nơi cái trừu và cái tả thực tan hòa. Sen của họa sĩ Đào Thành Dzuy không phải là sen của mặt hồ, mà là sen của tâm. Những cánh lá mờ rìa, ánh sáng không định hướng, sắc màu tan vào nền trời nước, tất cả khiến cảnh trở nên vô định, phi thời gian, phi không gian. Không còn là phong cảnh hữu hình, đó là tâm cảnh, nơi ý niệm và cảm xúc tràn ra, ngấm vào giấy, hóa thành một nội giới.
Tranh hoa sen của Đào Thành Dzuy thấm đẫm khái niệm “tâm cảnh” trong hội họa Đông Á: không chỉ tả vật mà tả ý. Ông vẽ bằng cảm xúc, để lại khoảng trắng cho người xem tự lấp đầy bằng nội tâm mình. Đó là sự mong manh, tĩnh tại, một vẻ đẹp không hiện hình mà gợi mở – như công án thiền trong nghệ thuật.
Đằng sau từng biểu đạt mộc mạc mà họa sĩ Đào Thành Dzuy dành cho sen, như giọt sương lặng lẽ đọng lại nơi khe cánh, là kết tinh của 55 năm sáng tạo, là hành trình lặng thầm rót mình cho cái đẹp. Giấy dó mỏng manh đã trở thành nơi trú ngụ cho tâm cảnh bồng bềnh, nơi sen không còn là hoa sen của mặt hồ thực tại, mà hóa thân thành đóa sen vô thể trong cõi phi thực, một cõi thơ của nội tâm, được giữ lại bằng niềm tin sâu thẳm vào vẻ đẹp vượt phi ngôn từ.
