Tâm thức con người hiện tại được in hằn những mô tả rất đặc trưng và nhất quán của tính nữ như dịu dàng, mềm mại, yểu điệu… Dẫu đa dạng, tựu trung vẫn không đi xa hơn mẫu hình ảnh người phụ nữ. Nhưng tính nữ không chỉ nằm trong giới hạn những khuôn mẫu hình thể, giới tính hay phân loại tính cách. Nó còn được dùng để áp lên và gọi tên những thuộc tính, đặc trưng vô hình trong các quy mô ngoại tại như vạn vật, văn hóa…, và là một phần trong triết lý âm dương sâu sắc của cư dân phía Đông địa cầu tự ngàn xưa. Ví như sợi tơ lụa mỏng manh nhưng óng ánh, tính nữ len lỏi xuyên suốt trong văn hoá của các thời kì, làm nền mỹ thuật Việt trở nên duyên dáng, khác biệt.
Tính nữ và triết lý âm dương Đông phương
Âm dương hay là cách đọc chệch yin yang của người Việt là những khái niệm khá trừu tượng, biểu hiện các cặp đối tượng, khía cạnh hay tính chất đối lập về thuộc tính nhưng vẫn tương hỗ và hài hòa. Ngoài xét về những cá thể nhỏ lẻ, triết lý âm dương trong niềm tin của người phương Đông bao trùm lên vạn vật vũ trụ. Không có gì hoàn toàn âm và cũng không điều gì toàn diện dương, nhưng có thiên hướng về một chiều. Truy xét về điểm bắt đầu của triết lý âm dương có thể trở ngược về hành trình Nam tiến của người Trung Hoa. Men theo dòng Dương Tử phía nam Trung Quốc đổ xuống vùng đất của người Việt cổ, họ đã tiếp thu, hệ thống lại hoàn chỉnh rồi truyền bá lại cho chính nơi khởi nguồn của triết lý này.
Ý nghĩa về âm dương của người châu Á với nền văn minh lúa nước là đại diện cho cha – mẹ, trời – đất, những cặp biểu thị cho sự sinh sôi và phát triển. Từ một cặp gốc giản đơn và hữu hình, nhờ trí tưởng tượng của người xưa mà qua thời gian và giao tiếp văn minh của các tộc người, các ý niệm tương đồng được đâm chồi và nảy nở. Âm dương đến hiện tại vẫn là một chuỗi dài những mô tả không điểm kết: lạnh–nóng, ẩm–khô, đêm–ngày, và nam tính–nữ tính…
Tranh Đồng Hồ Đàn lợn âm dương với các xoáy âm dương của người Việt. Ảnh: Tư liệu
Nguồn gốc của tính nữ trong văn hóa Việt
Chỉ dấu địa lý của nước Việt nằm ở tận phía Đông Nam châu Á, nơi từ thuở biết nhận thức, lúa nước đã luôn là nguồn cội của sự sống con người. Lớp lớp lúa vàng, ngàn hạt gạo trong ngần, nồi cơm thơm tho khói trắng, vòng tròn đời lúa đồng nhịp với cuộc sống của những cư dân phương Nam. Chính từ sự nâng niu trìu mến và bảo bọc nồng nhiệt đầy miên man, tựa như cái nắng nóng rẫy trên da và cơn mưa tầm tã không ngơi nghỉ của mẹ thiên nhiên, người Việt cổ hình thành và mặc định trong huyết quản tính trọng tình, trọng nghĩa và trọng nữ.
Mối liên kết có vẻ khó hình dung nhưng nếu tham chiếu bằng triết lý âm dương, cực dương sinh âm lại trăm bề hợp tình. Trọng tình nghĩa bởi sự chăm bẵm cho cây lúa lắm công phu và vất vả. Trọng nữ bởi trong công việc trồng lúa, nếu thiếu bàn tay phụ nữ gieo hạt, thu gặt cũng hỏng ngay. Và hơn cả là ưu ái của trời dành cho các bà, các mẹ là mang những đứa trẻ đến thế gian, dần lớn lên thành trai tráng, gái hiền tiếp tục phụng sự cho đời cây lúa, cho cái bụng lấp đầy cơm thơm. Người Việt cổ sống giữa phần dương của trời đất phía Đông Nam, lâu dần phần âm nảy sinh trong tính cách, rồi từ từ biến chuyển thành lối sống, lối tư duy, định hình nên cả một dân tộc với văn hóa trọng âm.
Tượng đồng phụ nữ thời Đông Sơn. Ảnh: Tư liệu
Lối sống, văn hóa của dân tộc Việt nghe sao xa xăm và lớn lao, thế nhưng tính nữ vô thức len lỏi nhẹ nhàng mà sâu lắng trong mỗi người. Người Việt gọi cái ghế, cái bàn, cái cây, cái lá… rất thuận miệng và quen tai nhưng hiếm khi nhớ rằng “cái” là từ mang nghĩa giống nữ, chỉ mẹ. Đường cái quan, đũa cái, ngón tay cái, trống cái… là thứ to lớn và quan trọng nhất hay ám chỉ “sự vượt trội” trong từ “cái thế”. Tính nữ đậm đà trong từng tiếng nói phát ra, nhưng đôi khi, nó thoát khỏi sự tỉ mỉ trong nếp nghĩ để rồi reo vang hài hước trong điệu nói dân dã:
“Ba đồng một mớ đàn ông
Đem bỏ vào lồng cho kiến nó tha
Ba trăm một mụ đàn bà
Đem về mà trải chiếu hoa cho ngồi.”Hay:
“Nhất vợ nhì trời.”
Không chỉ nếp nghĩ suy, lối ăn nói, tính nữ còn dìu dắt con mắt, bàn tay khéo léo tạo tác muôn dạng của mỹ thuật, ăn sâu vào thẩm mỹ của biết bao thời kỳ luân chuyển đổi dời của dân tộc.
Tính nữ hiện diện hài hòa trong lớp văn hóa bản địa của người Việt cổ
Ở buổi bình minh thuở hồng hoang khi con người sống dựa dẫm vào thiên nhiên, chưa có khả năng bảo vệ và cấp dưỡng tự thân với bao hiểm nguy từ dã thú và thiên tai, số đông chính là cách để con người sinh tồn. Phụ nữ với quyền năng sinh nở, duy trì giống nòi đã trở thành người toàn quyền trong xã hội nguyên thủy.
Ngược về thời khởi thủy, giống như những nhóm người nguyên thủy rải rác toàn cầu, người Việt cổ đã có niềm tin tín ngưỡng sơ khai được vun đắp từ quá trình tiến hóa và nhận thức. Lớp văn hóa bản địa được hình thành qua hai giai đoạn tiền sử và thời dựng nước Văn Lang, Âu Lạc.
Nguồn gốc của người Việt xuất phát từ lớp văn hóa bản địa Đông Nam Á cổ đại theo kết quả nghiên cứu về bộ gen người Việt được công bố vào tháng 7 năm 2019 do GS.TS Nguyễn Thanh Liêm, viện trưởng Viện nghiên cứu tế bào gốc-công nghệ gen Vimec nghiên cứu. Với gốc gác đó, người Việt đã được gieo mầm tính nữ một cách tự nhiên qua tín ngưỡng phồn thực, thờ sinh thực khí. Trước thời dựng nước Văn Lang, các tạo tác ít mang công dụng mỹ thuật mà chủ yếu tập trung vào mục đích ứng dụng cho lao động, săn bắn. Tính nữ khó hiện lên trong những tạo tác mà nhờ vào chế độ mẫu hệ dần thấm sâu làm nền tảng tư tưởng cho sự phát triển về sau. Tuy nhiên, hình tượng người phụ nữ đã xuất hiện rất sớm với những chạm khắc đơn sơ nhưng giàu biểu đạt trên những vách đá hang Đồng Nội (Hòa Bình).
Khoảng cuối thời đại đồng thau – đầu thời đại đồ sắt (thế kỷ VIII TCN – thế kỷ II) xuất hiện ba nền văn hoá với các nhà nước đó là: Quốc gia Văn Lang – Âu Lạc trên cơ sở Văn hoá Đông Sơn ở miền Bắc, nước Lâm Ấp tiền thân của Vương quốc Champa trên cơ sở nền Văn hóa Sa Huỳnh ở miền Trung và Vương quốc Phù Nam trên cơ sở nền Văn hóa Đồng Nai – Óc Eo ở miền Nam. Ba khu vực văn hóa này cũng có quan hệ mật thiết, lâu dài với nhau tạo nên đặc trưng truyền thống văn hóa Việt Nam. Trong giai đoạn này, bàn tay và khối óc của người Việt đã có sự phát triển vượt bậc, tính mỹ đã thực sự tiến bước vào đời sống. Vũ khí đồng sắt không còn những tạo hình thô sơ mà đã uyển chuyển uốn nắn theo thể hình phụ nữ với nét cong của eo hông đầy quyến rũ nhưng vẫn mang tính ứng dụng cao. Đồ họa của người Việt cổ luôn được ngưỡng mộ với tạo hình kỷ hà trong sáng. Dẫu vậy, tạo hình phụ nữ và tính nữ vẫn duyên dáng nhờ tính nhịp điệu và cách điệu tài khéo.
Vũ khí thời Đông Sơn với tạo hình duyên dáng của hình thể phụ nữ. Ảnh: Tư liệu
Tính nữ hiện diện trên dao găm. Ảnh: Tư liệu
Bình gốm Hòa Diêm thuộc Văn hóa Sa Huỳnh (năm 1000 TCN đến cuối thế kỷ thứ 2). Ảnh: Tư liệu
Người Việt so với các quốc gia xóm giềng Đông Nam Á có phần khoáng đạt và tự do hơn trong thể hiện tín ngưỡng phồn thực. Cận cảnh trống đồng, tháp đồng nổi danh thời Đông Sơn, khoảnh khắc của sự nảy nở được lưu giữ hết sức táo bạo, hồn nhiên đầy tính dục mà thời gian khó lòng có thể bào mòn. Người Việt của hiện tại có lẽ đôi phần ngại ngùng trước những chạm khắc ấy nhưng nhìn sâu hơn, ta thấy được sự trân quý nhịp sống sinh sôi tươi đẹp không ngơi nghỉ. Tính nữ ở lớp văn hóa bản địa Việt cổ hết mực hài hòa, không chiếm dụng, lan tràn hay tranh chấp mà luôn ở thế cân bằng với phần dương. Phải nói rằng dẫu thiên về tính nữ thì dân tộc Việt với tính cách ưa chuộng sự hài hòa, vẫn tìm cách để dung hợp âm dương trong những tạo tác mỹ thuật của mình.
Dấu ấn tín ngưỡng sinh động trên cổ vật Đông Sơn. Ảnh: Tư liệu
Đi qua lớp văn hóa đầu tiên, tính nữ sẽ biến chuyển với những dạng thức nào trong mỹ thuật Việt ở những lớp văn hóa kế tiếp? Là rực rỡ hay lụi tàn? Kỳ II của chuỗi bài “Tính nữ trong mỹ thuật Việt” (hay “Mỹ thuật Việt – Khi tính nữ là sợi dây tơ xuyên suốt các thời kỳ”) sẽ là câu chuyện tiếp nối của hành trình tính nữ của văn hóa nghệ thuật dân tộc.
Chuỗi bài viết “Mỹ thuật Việt – Khi tính nữ là sợi dây tơ xuyên suốt các thời kỳ” là những suy tư về tính nữ của văn hóa Việt biểu hiện qua khía cạnh mỹ thuật tạo hình. Tính nữ trong thẩm mỹ tạo hình của mỹ thuật Việt không phải là cái điệu hình mỏng manh hay yêu kiều mà là sự gợi cảm của thể hình khỏe khoắn, nét mày đôn hậu. Là tính nữ hòa hợp với lối sống và suy tư của chính người Việt trong lớp lang văn hóa và chiều kích lịch sử xuyên suốt từ ngàn năm son rõ đến rực rỡ về sau của dân tộc mình.
Thực hiện: Saya Nguyễn
Xem thêm:
30 Tết ghé Lăng Ông, tưởng nhớ tiền nhân
Tết Huế: Dáng dấp cung đình trong đời sống thường nhật
Chiêm ngoạn hình – ý trong tượng thờ hộ pháp xưa
