Mang dòng máu hoàng gia, Hoàng tử Aga Khan tên thật là Karim Al-Husseini Aga Khan, là một doanh nhân nổi tiếng từng thuộc top 15 người giàu nhất thế giới và chính trị gia được biết đến nhiều nhất với tư cách là lãnh tụ thứ 49 của người theo đạo Hồi Ismaili từ năm 1957. Bên cạnh tài kinh doanh và lãnh đạo, ông còn giành được sự nể phục và có công trong việc gìn giữ di sản kiến trúc Hồi giáo.
Ảnh: Mark Blinch
Tốt nghiệp đại học Harvard vào năm 20 tuổi, Aga Khan trở thành Imam đời thứ 49 của người Hồi giáo Ismaili vào năm 1957, lãnh đạo một cộng đồng người Hồi giáo Shia toàn cầu. Ông được coi là hậu duệ trực tiếp của nhà tiên tri Muhammad. Trên chính trường quốc tế, ông được công nhận như một nguyên thủ quốc gia, từng được Nữ hoàng Elizabeth phong cho danh hiệu quý tộc và đồng thời có mối quan hệ bằng hữu thân thiết.
Ảnh: Gary Otte
Cuộc đời của ông gắn liền với công việc từ thiện và đấu tranh cho kiến trúc Hồi giáo. Năm 1967, ông thành lập Quỹ Aga Khan, nay gọi là Mạng lưới Phát triển Aga Khan AKDN (Aga Khan Development Network) để hỗ trợ sự phát triển bền vững, hướng đến cộng đồng nhằm giải quyết tình trạng nghèo đói, chủ yếu ở Nam và Trung Á, châu Phi cận Sahara và Trung Đông. Ngày nay, tổ chức này có 96,000 nhân sự tại hơn 30 quốc gia, chi 1 tỉ USD mỗi năm cho các dự án xây dựng và vận hành bệnh viện, trường học, doanh nghiệp lẫn các sáng kiến về khí hậu và văn hóa.
Một trong những đóng góp lâu dài nhất của ông là Giải thưởng Kiến trúc Aga Khan AKAA (Aga Khan Award for Architecture) được thành lập vào năm 1977, được trao ba năm một lần với trị giá 1 triệu USD cho các dự án giải quyết nhu cầu và nguyện vọng của các cộng đồng Hồi giáo trong lĩnh vực nhà ở, phát triển cộng đồng, bảo tồn lịch sử và thiết kế cảnh quan.
Aga Khan tại lễ trao giải AKAA 2016. Ảnh: Gary Otte
Tại lễ trao giải năm 2013 ở Lisbon, ông phát biểu: “Giải thưởng từ ban đầu được thiết kế nhằm tôn vinh thành tích đặc biệt và đặt ra những câu hỏi cơ bản. Ví dụ, làm thế nào kiến trúc Hồi giáo có thể nắm bắt đầy đủ hơn các giá trị của dòng chảy văn hóa, đồng thời giải quyết được nhu cầu và nguyện vọng của các xã hội đang thay đổi nhanh chóng?” hay “Làm thế nào chúng ta có thể phản ánh một cách linh hoạt hơn trải nghiệm đa dạng của con người và sự khác biệt trong môi trường địa phương? Làm thế nào chúng ta có thể tôn vinh những truyền thống kế thừa đồng thời tham gia giải quyết những rắc rối xã hội mới và những khả năng công nghệ mới?”
Kể từ khi thành lập, giải thưởng đã trao cho 100 dự án ở mọi quy mô, kết hợp giữa nghề thủ công truyền thống và vật liệu địa phương. Các đơn vị nhận giải thưởng bao gồm Viện Issam Fares của Zaha Hadid tại Đại học Mỹ ở Beirut năm 2016 và Nhà thờ Hồi giáo Bait Ur Rouf của kiến trúc sư người Bangladesh Marina Tabassum ở Dhaka, nơi kết hợp giữa xây dựng bằng gạch truyền thống và thông gió tự nhiên, cũng vào năm 2016. Những người chiến thắng khác gồm có Foster + Partners, Denise Scott Brown và Rafael Moneo.
Viện Ảnh: Julien Lanoo
Aga Khan cũng mở rộng nguồn lực của mình trong giáo dục kiến trúc, thiết lập các chương trình kiến trúc Hồi giáo tại đại học MIT và Harvard, thành lập bảo tàng do Fumihiko Maki thiết kế ở Toronto vào năm 2014, và vào năm 2018, xây dựng Trung tâm Aga Khan ở King’s Cross ở London, được tạo ra làm nơi giáo dục và trao đổi văn hóa và cũng do Maki thiết kế.
Ngày 4/2/2025 vừa qua, ông đã qua đời ở tuổi 88 tại Bồ Đào Nha. Di sản của ông để lại là những dự án từ thiện và giải thưởng kiến trúc vẫn sẽ tiếp tục được tiếp diễn, góp phần mang đến những giá trị tích cực cho nhân loại.
Thực hiện: Hoàng Lê
Xem thêm
Joseph Rykwert – Người viết lại những trang sử kiến trúc
Dấu ấn Axel Vervoordt – Nội thất hoàn mỹ trong vẻ bất hoàn
Kiến trúc sư Colin Fournier: Bậc thầy kiến tạo những không gian mang tính tương tác
