“Liệu chúng ta có thể coi một địa điểm là nơi các hành động diễn ra một cách tình cờ không?” Kiến trúc sư Kazuyo Sejima đã đặt câu hỏi này trong một bài phỏng vấn với tác giả Peter Davey cho The Architectural Review vào tháng 4/1990. Nghi vấn này có lẽ phù hợp cho dự án Sydney Modern Museum. Nhưng trong bài viết của mình, Peter đề cập đến Platform Houses (1988-1990), được ông mô tả là “vỏ bọc trung lập cho các hoạt động mang tính tạm thời của con người”, dự báo về những sáng tạo mang tính triết học mà bà sẽ thực hiện trong những thập kỷ tiếp theo. Vào thời điểm đó, Kazuyo đã điều hành văn phòng thiết kế riêng Kazuyo Sejima & Associates, được thành lập 1987. Bà đã tổng hợp những góc nhìn của mình về nơi trú ngụ tối giản, vật liệu nhẹ và bố cục không gian trừu tượng. Những ý tưởng này được xây dựng dựa trên dự án của các tiền bối của bà với sự táo bạo rõ nét và không gò bó.
Thế giới kiến trúc muôn màu của Kazuyo Sejima qua góc nhìn của hoạ sĩ minh hoạ Ema Kawanago.
Nguồn gốc của góc nhìn vui tươi và giàu trí tưởng tượng trong kiến trúc của Kazuyo Sejima bắt nguồn từ lúc bà bắt gặp Sky House (1958) của kiến trúc sư Kiyonori Kikutake trên tạp chí nổi tiếng Shufunotomo khi còn nhỏ. Với cấu trúc sàn được nâng lên để ánh sáng và không khí luân chuyển cùng sự thay đổi của sinh hoạt trong gia đình, công trình tương phản với những ngôi nhà tiêu chuẩn ở Hitachi nơi bà lớn lên và hoàn thành học vấn tại Trường Đại học Kinh tế Gia đình và Đại học Nữ sinh Nhật bản vào năm 1981. Ba năm sau, Kazuyo bắt đầu tích luỹ nhiều kinh nghiệm từ quá trình làm việc cùng kiến trúc sư Toyo Ito – một học trò của Kikutake, khi ông thiết kế công trình Silver Hut, được định hình bởi các mái vòm nhẹ với tấm chắn đục lỗ và xuyên thấu. Ngôi nhà này là một ví dụ cho khái niệm “người du mục thành thị” (urban nomad) của Toyo, cũng như dự án Pao I: Dwelling for the Tokyo Nomad Woman (1985), một cấu trúc lều tối giản trong đô thị.
Kazuyo Sejima trong vai “người du mục thành thị” trong thiết kế lều tối giản thuộc dự án Pao I: Dwelling for the Tokyo Nomad Woman. Ảnh : Tomio Ohashi
Pao II – Một không gian sống thể nghiệm của Toyo Ito, nơi kiến trúc nhẹ nhàng và linh hoạt, phản ánh lối sống du mục trong đô thị hiện đại. Ảnh : Tomio Ohashi
Sau loạt Platform House, bà đã thiết kế một số phòng chơi điện tử pachinko với đồ hoạ và hoạ tiết hình học sống động, gợi nhớ đến các biển hiệu thương mại, và sau đó là Ký túc xá nữ Saishunkan Seiyaku ở Kumamoto (1991) đã thu hút được sự chú ý cấp độ quốc tế. Thiết kế ưu tiên các không gian chung, với cảnh quan bên trong rộng lớn và sáng sủa để sinh hoạt, ăn uống và tham gia nhiều hoạt động khác nhau, trong khi việc ngủ nghỉ diễn ra trong các phòng tối giản có 4 giường. Hai năm sau, dự án được tạp chí MoMA đưa lên trang bìa của hạng mục Kiến trúc kết cấu nhẹ.
Bản phác thảo tản mạn và trừu tượng của Kazuyo Sejima cho Platform House II (1990), hiển thị nhiều phần rời,, tạo nên một sân chơi tương tác của con người. Ảnh: Kazuyo Sejima & Associates
Platform House II (1990). Ảnh : Kazuyo Sejima & Associates
Cảm xúc không mất đi trong những công trình thực tế của bà, cũng giống như trong Ký túc xá nữ Saishunkan Seiyaku, khi các mảng kính và kim loại lan truyền ánh sáng sinh động, làm cho không gian trở nên tơi xốp và gợi mở. Ảnh: Kazuyo Sejima & Associates
Mặt bằng, mặt đứng và mô hình trong các dự án của kiến trúc sư Kazuyo Sejima thể hiện sự rõ ràng và đơn giản về mặt hình học. Ví dụ, Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại Thế kỷ 21 (2004) ở Kanazawa là kết quả của việc tái tư duy về công năng của toà nhà. Các không gian trưng bày độc lập hình hộp và hình trụ được liên kết với nhau bằng một mái nhà hình tròn có đường kính 112,5m. Thiết kế xem xét và bắt đầu bằng chức năng, đồng thời tìm cách giải phóng bản thân khỏi điều đó. Quá trình này quan tâm đến ánh sáng tự nhiên, kết nối với cây xanh và tỷ lệ chính xác của không gian. Khái niệm Functionalism từ đó được ra đời với yếu tố công năng tạo ra công trình và ngược lại.
Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại Thế kỷ 21. Ảnh: Rasmus Hjortshoj
Sau khi đồng sáng lập SANAA, quy mô của các dự án đã tăng lên, nhưng Kazuyo Sejima và Ryue Nishizawa vẫn giữ được khả năng vượt qua ranh giới một cách lặng lẽ thông qua việc sử dụng vật liệu một cách khéo léo. Điều này có thể thấy trong lớp kính in men sứ của O-Museum (1999). Ảnh: Larry speck
Quy mô là mối quan tâm lớn nhất của Kazuyo Sejima khi bà chụp ảnh chiếc ủng của mình bên cạnh khung cấu trúc Thư viện trung tâm Seattle do OMA thiết kế, để sử dụng cho mục đích nghiên cứu sâu hơn. Sức mạnh trừu tượng cực độ của SANAA cho phép ta tưởng tượng các tác phẩm kiến trúc của họ ở nhiều quy mô, chuyển từ mô hình sang một căn phòng, một ngôi trường hoặc bảo tàng cho đến sự hiện diện của toàn bộ thành phố. Bà tin rằng sự nhạy cảm trong thiết kế cho phép mọi người dễ dàng tìm thấy những khoảng riêng trong không gian công cộng và ngược lại, trải nghiệm mức độ công khai nhất định trong sự riêng tư của một ngôi nhà. Ý tưởng này lần đầu tiên được khám phá trong các cuộc thi tìm kiếm phương án chưa được triển khai của SANAA từ cuối những năm 1990, bao gồm Trung tâm sinh viên IIT ở Chicago, Nhà hát Almere Stad Theatre ở Almere và Trung tâm nghệ thuật đương đại ở Rome.
Toà nhà New Art Museum có cấ trúc các khối hộp xếp chồng lên nhau. Ảnh: Dean Kaufman
Khi thiết kế các dự án công cộng lớn hơn như công viên và quán cà phê, kiến trúc sư Kazuyo Sejima và Ryue Nishizawa thường bắt đầu từ bên trong, bằng việc sắp xếp những chiếc ghế để mang đến một bối cảnh dễ chịu cho nhóm người và cá nhân. Trong công trình House in a Plum Grove, không gian sống cơ bản có tỷ lệ chính xác dành cho một chiếc giường, một phòng tắm hoặc một bộ bàn ghế. Các thiết kế của SANAA có thể nhỏ nhắn, từ nhà cửa đến đồ dùng, như chiếc ghế MaruMaru hay bộ ly tách Alessi. Nhưng về cơ bản, tất cả chúng đều dựa trên kích thước của con người, thách thức chúng ta nhìn nhận lại khả năng cư trú. Sự quan tâm của bà đến thời trang cũng thể hiện cách tiếp cận này. Bà nhìn nhận những trang phục phóng khoáng của nhà thiết kế Rei Kawakubo như một thách thức về nhận thức của người xem và mối quan hệ của nó với cơ thể – những ý tưởng mà bà đã phát triển khi hiện thực hóa thiết kế một triển lãm cho Comme des Garcons tại Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại Tokyo năm 2009. Trong đời thực, bà vẫn có thể mặc kimono trang trọng cùng chiếc túi đa năng của Prada độc đáo do bà thiết kế, thể hiện thẩm mỹ và sở thích linh hoạt.
Kazuyo Sejima và mẫu túi Prada linh hoạt do bà thiết kế năm 2019. Ảnh: Tư liệu
Mô hình tỉ lệ ⅕ của House in a Plum Grove với những vách ngăn siêu mỏng mà Kazuyo Sejima vẫn luôn đưa vào thiết kế. Ảnh: MoMA
Ở quy mô lớn hơn, các thiết kế của SANAA làm mờ đi sự khác biệt giữa cảnh quan và kiến trúc một cách độc đáo. Hơn cả kết nối trực quan của Bảo tàng Nghệ thuật đương đại thế kỷ 21 với thành phố Kanazawa, một nghiên cứu kỹ lưỡng về chủng loại và tỷ lệ của cây và hoa đã được thực hiện để thiết kế cảnh quan cùng tỷ lệ của các phòng trưng bày riêng biệt, xác định cấu hình không gian tổng thể. Cùng được phát triển trong cùng khoảng thời gian, Bến phà Naoshima (2005) có thiết kế gần như hoà vào biển nội hải, với mái tôn mỏng và hệ cột mảnh mai. Flower house (2006) là một công trình trong suốt với mặt bằng cách điệu từ bông hoa, trông giống như một khu vườn có nhà thay vì ngược lại. Sự đảo chiều này sau đó được áp dụng lại cho trang trại Grace (2015) ở New Canaan, Connecticut với cấu trúc quanh co uốn lượn qua những đồng cỏ rộng mở, rừng cây và vùng đất ngập nước.
Công trình Sydney Modern Project (2022) – một không gian nghệ thuật đương đại hài hòa với thiên nhiên, nơi kiến trúc mở của SANAA kết nối con người với cảnh quan đô thị. Ảnh: Iwan Baan
Bản phác thảo của Kazuyo Sejima cho cuộc thi Almere (1988), thể hiện cách tiếp cận đặc trưng của bà với không gian mở, sự phân mảnh và tính linh hoạt trong tổ chức kiến trúc. Ảnh: SANAA
Khi được trưng bày trong các không gian triển lãm, các mô hình của Kazuyo Sejima và người đồng sự Ryue Nishizawa mang dáng vẻ của những tác phẩm điêu khắc và các bức vẽ của họ là những tác phẩm nghệ thuật đồ hoạ. Tuy nhiên, các quan điểm nhân văn của Kazuyo lại được khắc hoạ rõ nét qua những thước phim. Một điểm nhấn trong quá trình giám tuyển Venice Architecture Biennale năm 2010 có tiêu đề “ People Meet in Architecture” của bà là tác phẩm video 3D “If Buildings Could Talk của Wim Wenders”, trình chiếu 12 phút các hoạt động tại Rolex Learning Center do SANAA thiết kế từ năm 2010 trong khuôn viên của the École Polytechnique Fédérale de Lausanne (EPFL).
Những đường cong nhấp nhô của Rolex Learning Center. Ảnh: Iwan Baan
Bến phà Naoshima (2005) – Một không gian chuyển tiếp tinh tế, nơi kiến trúc nhẹ nhàng hòa quyện với cảnh quan biển, mở ra những trải nghiệm thư thái trước khi khám phá hòn đảo nghệ thuật. Ảnh: Shinkenchiku Sha
Mặc dù tiếng tăm của SANAA đã lan rộng trên toàn thế giới, Kazuyo Sejima vẫn gắn bó với quê hương Nhật Bản. Dự án thiết kế lại thư viện trường cũ của bà Đại học nữ sinh Nhật Bản vào năm 2019, kết hợp nguồn cảm hứng từ không gian nội thất rộng rãi của ký túc xá Saishunkan với những không gian hình tròn vui nhộn từ Platform II. Góc nhìn vui tươi của bà còn được tìm thấy trong thiết kế Toa tàu tốc hành Laview, với lớp ngoài phủ bạc tương phản với ghế ngồi màu vàng sáng và cửa sổ lớn, cho phép tầm nhìn không bị gián đoạn. Năm 2022, bà trở thành giám đốc Bảo tàng Nghệ thuật Tokyo Metropolitan Teien, khởi động loạt triển lãm Creating Landscapes. Trong số các tác phẩm trưng bày có những nguồn cảm hứng thời thơ ấu của bà, Sky House của kiến trúc sư Kikutake, tượng trưng cho một sự nghiệp đã đi vào quỹ đạo.
Tài năng của Kazuyo Sejima được công nhận qua loạt giải thưởng quan trọng. Đầu tiên là Giải thưởng kiến trúc sư trẻ Yoshioka danh giá cho Platform I vào năm 1989. Năm 2010, bà là nữ kiến trúc sư đầu tiên được nhân giải thưởng Pritzker (cụ thể hơn là trao cho SANAA). Gần đây nhất, bà được trao giải Praemium Imperiale vào năm 2022 cùng Ryue Nishizawa và Jane Drew năm 2023. Thành công này là kết quả của tinh thần làm việc không ngơi nghỉ. Giờ đây, khi đã đạt được những thành tựu trong kiến trúc, bà bắt đầu hướng đến những mục tiêu khác cho bản thân, chẳng hạn như bỏ thuốc lá để hướng đến một cuộc sống lành mạnh và vui vẻ hơn.
Ảnh: Tư liệu
Kiến trúc sư Nhật Bản Kazuyo Sejima là người đồng sáng lập văn phòng kiến trúc SANAA, nổi tiếng với phong cách thiết kế tối giản và tinh tế. Sinh năm 1956, bà đã kiến tạo nhiều công trình đột phá trên toàn cầu, từ bảo tàng, trung tâm văn hóa đến các công trình giáo dục và văn phòng. Các dự án của bà luôn thể hiện sự hài hòa giữa công nghệ hiện đại và thiên nhiên với không gian mở, nhiều ánh sáng tự nhiên và vật liệu thanh lịch. Những dự án tiêu biểu như Bảo tàng nghệ thuật đương đại thế kỷ XXI, New MoMA và Rolex Learning Center đã khẳng định tầm ảnh hưởng của bà trong giới kiến trúc, truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ sau.
Thực hiện: IF team | Theo: The Architectural Review
Xem thêm
Văn phòng kiến trúc SANAA đoạt giải thưởng RIBA Royal Gold Medal
Kazuyo Sejima – Nữ kiến trúc sư phá vỡ mọi khuôn mẫu
Hộp bento lấy cảm hứng từ kiến trúc Nhật Bản
