Trào lưu cách tân kiến trúc tại miền Nam khởi nguồn từ cuối thế kỷ XIX và phát triển rực rỡ vào đầu thế kỷ XX, tạo nên những công trình đặc sắc mang tinh thần “tân cổ giao duyên”. Đây là sự giao thoa tinh tế giữa kiến trúc truyền thống với hệ kết cấu cây gỗ làm nền tảng, cùng các hoa văn, họa tiết và chi tiết trang trí theo lối cổ điển phương Tây. Nhiều ngôi nhà cổ được xây trong thời kỳ này sở hữu vẻ ngoài mang đậm dấu ấn Tây phương, trong khi bên trong vẫn là khung nhà gỗ truyền thống – một sự kết hợp hài hòa phản ánh tâm lý “ôn cố tri tân” của cư dân thời bấy giờ: vừa mong muốn gìn giữ những lề thước khuôn phép của tổ tiên, vừa khao khát cập nhật theo xu hướng mới của xã hội. Nhà ông Hương chủ Trần Nhuệ tại thành phố Rạch Giá (thuộc Kiên Giang cũ) là một minh chứng tiêu biểu cho xu hướng kiến trúc độc đáo này.
Kiến trúc ngôi nhà nhìn từ bên ngoài mang hơi hướng những căn biệt thự phong cách Đông Dương với các họa tiết cổ điển phương Tây giai đoạn đầu Thế kỷ XX.
Nhà cổ họ Trần còn được biết đến với tên gọi Nhà ông Chủ Nhuệ, được khởi công xây dựng năm 1911 và hoàn thiện vào năm 1920. Công trình mang kiến trúc nhà rường đặc trưng của miền Nam, kết hợp hài hòa với hệ thống tường bao theo phong cách Đông Dương. Là người có địa vị và uy tín tại Kiên Giang xưa, gia chủ đã tạo nên ngôi nhà không chỉ là nơi an cư mà còn là biểu tượng khẳng định vị thế của cả gia tộc.
Phong cách kiến trúc của ngôi nhà mang đậm dấu ấn của làn gió mới thời bấy giờ – một sự giao thoa tinh tế giữa những nét mỹ thuật duyên dáng của kiến trúc truyền thống và phương Tây. Bên ngoài, công trình mang dáng vẻ của một biệt thự tân thời, nhưng bên trong lại chất chứa những giá trị sống và triết lý truyền thống sâu sắc. Chính vì vậy, ngôi nhà có thể được xem là đại diện tiêu biểu cho giai đoạn giao thoa văn hóa kiến trúc độc đáo trong lịch sử. Hiện tại, công trình được sử dụng làm Bảo tàng Kiên Giang (cũ), trưng bày các hiện vật phản ánh đời sống con người Kiên Giang nói riêng và vùng đất Nam Bộ nói chung.
Chi tiết trang trí bên ngoài mặt dựng ngôi nhà được đắp nổi, những đường chỉ được thiết kế từ gạch bông tạo điểm nhấn đầy màu sắc.
Bước qua cổng sắt phía trước, du khách được đón chào bởi một sân rộng thoáng đãng với nhiều loại cây kiểng và khu vực nhà mát được bố trí hợp lý. Khuôn viên ngôi nhà trải rộng trên diện tích khoảng 2.000m², tạo nên một không gian xanh mát dịu dàng, bao quanh bởi hệ thống đường giao thông thuận tiện.
Kiến trúc ngôi nhà toát lên vẻ bề thế với mặt tiền được thiết kế theo lối phương Tây với những vòm cửa bán nguyệt đặc trưng. Phía trên được trang trí bằng các họa tiết hoa văn dây lá tinh xảo. Trung tâm công trình nổi bật với ba vòm cửa chính dẫn vào, hai bên mỗi phía là hai cửa sổ hình vòm với cánh cửa lá sách truyền thống.
Chi tiết trang trí cù lá, đầu cột tại mặt dựng phía trước.
Bên trong, ngôi nhà được kiến thiết theo lối nhà gỗ truyền thống đặc trưng của Nam Bộ, với hệ thống cột kèo bằng gỗ quý và các họa tiết chạm trổ đa dạng, phong phú. Những hoa văn này mang đề tài điển tích, thi văn thấm đẫm ý nghĩa đạo đức và thuần phong mỹ tục.
Bao lam xung quanh các hàng cột có kích thước vừa phải, được chạm khắc tinh xảo. Bên trên là các khuôn ô hộc liên ba, làm cho khu vực phía trước có cảm giác đầy đặn, thể hiện được địa vị của gia chủ, đồng thời nói lên trình độ tài ba của người thợ mộc xưa.
Tại gian giữa nhà, một trang thờ cao dùng làm nơi thờ phượng – hình thức phổ biến trong những ngôi nhà Nam Bộ nửa đầu thế kỷ XX trở về trước. Khu vực tiếp khách và thờ phía trước được xem là trọng tâm của ngôi nhà, nơi gia chủ đặc biệt chú tâm đến việc sử dụng các họa tiết chạm trổ tinh xảo trên hệ thống bao lam. Những chi tiết nghệ thuật này làm tăng giá trị mỹ thuật, đồng thời truyền tải hình ảnh hoa lá, chim chóc và các đề tài hướng thiện, theo đuổi cái đẹp truyền thống. Phía sau nhà là khu vực sinh hoạt riêng tư của gia đình, bao gồm nhà mát, kho và các công trình phụ trợ khác.
Bộ vách cửa với các chi tiết ô hộc chạm lủng, chạm nổi, cẩn xà cừ.
Sàn nhà được lát các loại gạch bông phổ biến thời bấy giờ.
Ngôi nhà họ Trần mang trong mình âm hưởng kiến trúc miền Nam đầu thế kỷ XX, là minh chứng sinh động cho quá trình giao thoa văn hóa Á – Âu thời bấy giờ. Công trình không chỉ là biểu tượng cho văn hóa cư trú của người Việt, mà còn lưu giữ những nét đẹp truyền thống từ đôi bàn tay chạm trổ tài hoa của những nghệ nhân xưa – những giá trị đã giúp ngôi nhà vững vàng qua hơn một thế kỷ.
Bài & Ảnh: Tử Yếng Lương Hoài Trọng Tính – Nhà nghiên cứu đam mê tìm hiểu về văn hóa lịch sử Việt Nam dưới triều Nguyễn và vùng Nam Bộ.
Xem thêm:
Ký ức nhà cổ Nam Bộ: Dinh thự Gò Công
Ký ức nhà cổ Nam Bộ: Nhà họ Trần, Long An
Mỹ thuật chạm khắc gỗ trong nhà cổ họ Trần
